کتاب «تمدن و ملالت‌های آن» اثر زیگموند فروید

نبرد میان فرهنگ و نهاد

۱. میل و سرکوب؛ دوگانه آغازین روان بشر

فروید کتاب را با این پرسش آغاز می‌کند: چرا انسانِ مدرن، علی‌رغم پیشرفت، ناخشنود است؟ پاسخ او ریشه در تضاد میان امیال غریزی و محدودیت‌های تمدن دارد. انسان می‌خواهد آزاد باشد، اما جامعه او را مقید می‌کند. تمدن، برای حفظ نظم، باید غریزه‌ها را سرکوب کند. این سرکوب منبع اصلی اضطراب، افسردگی و خشم پنهان انسان است. پس تمدن، در ذات خود، هزینه‌ای روانی دارد. هزینه‌ای به‌نام رنج.

۲. اصل لذت در برابر واقعیت اجتماعی

فروید می‌گوید انسان از بدو تولد در پی لذت است؛ اصل نخستین روان بشر، جست‌وجوی لذت است. اما جامعه او را وادار می‌کند اصل واقعیت را بپذیرد: یعنی تأخیر در ارضا، محدودیت در رفتار، و پذیرش قانون. این گذار از لذت به واقعیت، دردناک است. کودک درون ما همواره از این تغییر ناخشنود است. این شکاف درونی، منبع اصلی تنش میان فرد و جامعه می‌شود. و تمدن، این شکاف را عمیق‌تر می‌کند.

۳. عشق، پیوند و قربانی‌اش

تمدن نیاز به همبستگی دارد، و برای آن عشق را به‌کار می‌گیرد. فروید می‌گوید: «دوست بدار تا نکُشی». عشق به همنوع، ابزار مهار خشونت غریزی‌ست. اما این عشق اجباری، مصنوعی و گاه ریاکارانه است. غریزه پرخاشگری سرکوب نمی‌شود، بلکه به درون روان بازمی‌گردد. پس انسانِ متمدن، خشمگینی است که لبخند می‌زند. مهربانی‌اش، نقابی‌ست بر خشم فروخورده. و تمدن، او را مجبور به این نقش می‌کند.

۴. حس گناه؛ نگهبان درونی تمدن

با سرکوب غریزه‌ها، انسان به جای آن‌که دیگران را برنجاند، خود را سرزنش می‌کند. این آغاز حس گناه است. فراخود (superego) به‌عنوان پلیس درونی، فرد را تنبیه می‌کند. هرچه تمدن پیشرفته‌تر شود، حس گناه نیز عمیق‌تر می‌شود. و این بزرگ‌ترین تناقض تمدن است: هرچه متمدن‌تر، گناهکارتر. انسان دیگر از بیرون شکنجه نمی‌شود، بلکه از درون می‌سوزد. تمدن، این سوز درونی را طبیعی جلوه می‌دهد.

۵. نارضایتی به‌مثابه نتیجه اجتناب‌ناپذیر

فروید تمدن را چون سازه‌ای باشکوه می‌بیند که بر فداکاری‌های شخصی بنا شده است. اما هیچ بنایی، بدون ترک نیست. انسان، در عمق وجودش، همیشه با آن‌چه از دست داده، درگیر است. غریزه، هرگز کاملاً رام نمی‌شود. پس ملالت، بهایی‌ست که برای زندگی اجتماعی می‌پردازیم. تمدن، امنیت و معنا می‌دهد، اما نه شادی مطلق. و فروید، این واقعیت را بی‌پرده بیان می‌کند: تمدن، درمان کامل نیست.

۶. تمدن؛ رؤیای نیمه‌کاره بشر

در پایان، فروید تمدن را پروژه‌ای ناتمام می‌داند. نظمش تحسین‌برانگیز است، اما هزینه‌اش سنگین. او نمی‌خواهد تمدن را نفی کند، بلکه به ما هشدار می‌دهد: میان غریزه و قانون، همواره تعارض خواهد بود. تمدن به ما امکان بقا می‌دهد، اما نه رضایت کامل. و شاید، انسان برای رنج کشیدن در جامعه‌ای منظم ساخته شده است. این ملالت، جزئی از سرنوشت انسان متمدن است؛ حقیقتی تلخ اما عمیق.