رمان «خاکستر و خاک» اثر عتیق رحیمی

 روایت در خاموشی و صدای درون

۱. سفر در دل خاک و ویرانی

داستان با سفر یک پیرمرد افغان و نوه‌اش به سوی پایگاه شوروی‌ها آغاز می‌شود. محیط اطرافشان سراسر سکوت، غبار و ویرانی است. جنگ دهکده‌شان را ویران کرده و اعضای خانواده پیرمرد کشته شده‌اند. او قصد دارد این پیام مرگ را به پسرش که سرباز ارتش شوروی است برساند. اما این سفر نه فقط یک مسیر فیزیکی، بلکه نوعی زایش درونی نیز هست. طبیعت خاموش، بازتابی از دنیای پرآشوب درون شخصیت‌هاست. پیرمرد در دل همین بی‌زبانی به عمق اندوه خویش می‌رسد.

۲. بی‌زبانی، زبانِ مقاومت

پیرمرد نه‌تنها با محیط که با خودش نیز نمی‌تواند درست سخن بگوید. زبانش گیر کرده، ذهنش پر از آشوب است. واژه‌ها توان انتقال رنج او را ندارند. در واقع، همین بی‌زبانی به یکی از تم‌های اصلی داستان بدل می‌شود. وقتی زبان از کار می‌افتد، چهره، سکوت و حضور فیزیکی حامل معنا می‌شوند. این خاموشی، نوعی مقاومت است در برابر بی‌معنایی جنگ. سکوت پیرمرد، فریادی‌ست علیه فراموشی.

۳. کودکی در آستانه ویرانی

یاسین، کودک ناشنوای داستان، بازتاب معصومیت در دل خشونت است. او که شنوایی‌اش را از دست داده، جهان را تنها از طریق نگاه و لمس درمی‌یابد. رابطه میان او و پدربزرگ پر از سکوت، اما پر از عشق است. کودک هم استعاره‌ای از نسلی‌ست که صدایش را جنگ ربوده، اما هنوز زنده است. نگاه‌های کودک، پیونددهنده گذشته و آینده است. حضور او در روایت، رقیق‌کننده دردها و انگیزه‌ی ادامه سفر است.

۴. جنگ: غیبت خدا و خلأ انسان

در فضای ویران این داستان، خدا غایب است و انسان رها شده است. شخصیت‌ها هیچ اطمینانی به عدالت آسمانی ندارند. حتی مردی که نقش مفسر مذهبی دارد، به پوچی ایمان دچار شده. جنگ به شکل نیروهای ناشناخته، بی‌چهره و وحشی، حضور دارد. انسان‌ها نه در برابر هم، که در برابر چیزی مبهم می‌جنگند. رحیمی با این تصویر، دین و ایدئولوژی را همزمان نقد می‌کند. در غیبت خدا، باید معنا را در خود جست.

۵. پیام‌بری بی‌پیام

پیرمرد به‌دنبال فرصتی‌ست تا پسرش را ببیند و مرگ خانواده را به او بگوید. اما هرچه منتظر می‌ماند، کسی صدایش را نمی‌شنود. در نهایت، او نمی‌تواند پیام را برساند. این شکست پیام‌رسانی، استعاره‌ای‌ست از شکست‌های نسل‌هایی که میان قدرت‌های بزرگ قربانی شدند. پیام پیرمرد، پیام قربانیان بی‌صداست. کسی گوش نمی‌دهد، اما همین تلاش برای گفتن، ارزش دارد. در دل این شکست، حقیقتی انسانی نهفته است.

۶. مینیمالیسم در دل تراژدی

عتیق رحیمی، با زبانی بسیار ساده، حجم عظیمی از درد و اندوه را منتقل می‌کند. او بدون توصیفات زیاد، با تصویرسازی‌های گزیده، فضای رمان را می‌سازد. مینیمالیسم روایی او، تأثیری عمیق‌تر از پرگویی دارد. این سادگی، به داستان حالتی شاعرانه و نمادین می‌دهد. مثل شعری که کلماتش اندک‌اند اما مفاهیمش گسترده. «خاکستر و خاک» نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با سکوت و کلمات کم، جهانی از اندوه را ساخت.